Dat emoties een belangrijke leidraad zijn voor bestuurlijk handelen, daarover waren alle gespreksdeelnemers het eens. Zo deelde Herma van der Wal, bestuursvoorzitter van de Dimence Groep, wat het met haar persoonlijk deed toen corona over ons heen spoelde met alle medewerkers in een videoboodschap aan hen. Ze sprak daarin onder meer over haar zorgen of met haar familie alles goed zou blijven gaan en hoe ze het vond om plotseling thuis te moeten werken, niet wetend wanneer het weer normaal zou worden. Met het delen van deze voor hen allen herkenbare emoties toonde ze haar medewerkers dat ze begrip had voor hun gevoelens.
In haar opleiding als psychiater leerde ze destijds (1985) dat je eigen emoties slechts dienen om te spiegelen wat de patiënt ervaart. Ze heeft intussen geleerd dat het juist heel belangrijk is om ook in je werk bij je eigen emoties stil te staan en je af te vragen hoe je er op een goede manier mee om kan gaan.

Filosoof David Hume gaat nog een stap verder: ‘Reason is and ought to be only the slave of the passions’. Onze emoties zijn de drijfveren voor ons handelen, de rede stuurt hier hooguit in, maar is nooit leidend. Marianne Driessen, toezichthouder bij het Epilepsiefonds, ziet toezichthouden op besluiten dan ook als bevragen en uitdagen om te kunnen beoordelen of het waardevolle besluiten zijn.

Besturen is verandering begeleiden

Hans van der Schoot, toezichthouder bij Marente en voorzitter van de vereniging Samenwerking Topklinische opleidingsZiekenhuizen (STZ), is van oorsprong gynaecoloog. Hij vergelijkt het begeleiden van een fusie met het begeleiden van een bevalling. Als je een zwangere vrouw een door haar gewenste keizersnede weigert omdat er geen medische noodzaak voor is, verloopt de bevalling vaak moeizaam. Als het je niet lukt te overtuigen, kun je daarom maar beter meegeven, heeft hij geleerd. Want je kunt de gevolgen voor de beslissing wel of geen keizersnede niet volledig overzien. Bij de fusie tussen OLVG en het Lucas Andreas Ziekenhuis opereerde hij als bestuurder op dezelfde manier. Hiervan kon hij evenmin alle toekomstige effecten overzien. Ook als bestuurder neem je besluiten (bijna) nooit alleen en liefst niet te expliciet. Je haalt de gevoelens op die onder betrokkenen leven en begeleidt de dialoog erover. ‘Als een herder die een kudde schapen een kant op laat bewegen’.

Waar anderen controle, beheersing en visie van bestuurders verwachten, is het volgens Henri Plagge, voorzitter raad van bestuur bij Adelante Zorggroep, juist de kracht van een bestuurder dat je in staat bent om constant bij te sturen, wanneer de situatie en emoties veranderen. Hij ziet de bestuurder in die zin meer als een rallyrijder.

Emoties en ratio als raadgever in de mondkapjesdiscussie

Van der Schoot constateert dat emoties, bijvoorbeeld zorgen om besmetting met corona, kunnen leiden tot een niet-rationeel en toch het beste besluit. ‘Als je niet weet wat rationeel het juiste besluit over het gebruik van mondkapjes is (omdat RIVM en WHO hierover van mening verschillen, red.), is de vraag: van welk “onjuist” besluit zou ik het meeste spijt hebben? Als je de keuze hebt om mondkapjes uit te reiken, is dat altijd een beter besluit dan om het niet te doen. Ook wanneer er geen bewijs is dat het effect heeft, want ‘baat het niet dan schaadt het niet’. Daarbij blijft je eigen gevoel je kompas: de gespreksdeelnemers delen de opvatting dat je niet bestuurder kan zijn van een organisatie als je je niet goed voelt bij de ingeslagen koers.

Onze rede legt oorzaak-gevolgrelaties. Op basis van gewoonte veronderstellen we dat bepaalde oorzaken bepaalde gevolgen hebben volgens Hume. Maar omdat we ons altijd baseren op het verleden, kan onze rede het (vaak) fout hebben. Van der Schoot heeft ervaren dat de voorspellende kracht van de rede voor een gynaecoloog bij een bevalling vele malen groter is dan voor een bestuurder bij het leidinggeven aan een zorgorganisatie. ‘Nog geen jaar is gegaan zoals ik voor ogen had.’ Het onderzoeken van de emoties is voor de bestuurder dan ook een belangrijke stap in de koersbepaling.

Wel of geen vakantie voor onze zorghelden

Karin Timm, verpleegkundig specialist heeft nog een onopgelost dilemma: zorgverleners die nu met (welverdiende) vakantie willen. Wat als ze naar een gebied gaan waar code oranje geldt of tijdens hun vakantie gaat gelden? Kunnen we de zorgverleners dadelijk massaal twee weken in quarantaine zetten? En als er dan een corona-uitbraak is? Na de heftige periode is er ook grote behoefte aan ontspanning en ‘even weg’. Zo’n dilemma vraagt meer van een bestuurder dan alleen een rationele beslissing nemen. De gevoelens van medewerkers die snakken naar vakantie zijn waar. Of er een oorzaak-gevolgrelatie met betrekking tot vakantie en corona is de vraag. Als de bestuurder echter niet zorgvuldig omgaat met die gevoelens van de zorgverleners, kan dat ook het zorgproces schaden. Wat is gevoelsmatig het beste besluit?

Sophie Bijloos, partner bij adviesbureau Bosman & Vos