Door Haske van Veenendaal. Dit artikel maakt deel uit van de KIZ-special over zorg in tijden van corona. Naar de overzichtspagina

‘You get to know who you reall y are in a crisis‘. Een bekende quote van Oprah Winfrey. Als we dit inzicht projecteren op de zorg dan laat covid-19 zien wie de zorg werkelijk is. Een lakmoesproef. Het zou kunnen zijn dat Oprah ook hier gelijk heeft. We zien prachtige dingen zoals uitgetreden verpleegkundigen die zich melden om zorg te komen verlenen. We zien samenwerking tussen zorgorganisaties die de marktwerking ter discussie stellen. Er zijn mensen die hun gezondheidsprobleem zelf oplossen om plaats maken voor hen die de zorg harder nodig hebben.

Zwaktes in het systeem

Tegelijkertijd openbaart covid-19 diverse zwakten in het systeem. Denk aan de verdrukking van belangrijke zorg voor andere dan covid-19 patiënten. Dit kan tot slechtere zorguitkomsten leiden. En verpleeghuizen en thuiszorg die we door onze obsessie met acute zorg welhaast vergeten bij de verstrekking van beschermende materialen.

Covid-19 legt eveneens bloot dat communicatie in het algemeen en samen beslissen in het bijzonder nog niet tot de kerntaak van het zorgvak behoort. Wederom wisselen parels zich af met drama’s. Huisartsen die patiënten goed ondersteunen in een lastig besluit om wel of geen IC-opname te ondergaan, ondersteund met een samen met patiënten ontwikkelde keuzehulp. En zorgverleners die lange dagen maken om familieleden op afstand op de hoogte te houden van de situatie van hun geliefde. Of ervoor zorgen dat er in ieder geval iemand is die de hand van een stervende vast kan houden.

Weg gedrukt

Maar de andere kant van het verhaal is dat door de druk op de zorg en de lastige afweging tussen collectieve belangen en individuele belangen, het samen beslissen soms ronduit wordt weg gedrukt. Zo gaan verpleeghuizen collectief op slot, ook in gemeenten waar in geen velden of wegen een covid-19 patiënt te bekennen is. En in de GGZ hebben patiënten overleg gemist over videobellen en zorg op afstand. ‘Everything about you, without you’.

Verhalen van bijvoorbeeld familie en getroffen zorgverleners onderstrepen het belang van samen beslissen. Tijdens het hoogtepunt van de covid-19 crisis, tijdens het opstarten van de uitgestelde zorg en dadelijk bij vaccinatie. Als covid-19 dus iets duidelijk heeft gemaakt,  is dat het belang van samen beslissen veel te groot is om het te zien als ‘nice-to-have’.

Effectief

Bovendien blijkt al vijftien jaar keer op keer uit onderzoek dat samen beslissen en het inzetten van tools die dit proces ondersteunen effectief is. We bedoelen dan wel ‘écht’ samen beslissen. Dit is  een proces dat zorgverlener(s) en patiënt (en familie) doorlopen om te komen tot afgewogen besluit dat het beste past bij de situatie van deze unieke patiënt.

Voor communicatie in het algemeen staat de effectiviteit al langer vast. Zorgverleners voelen ook steeds meer aan dat de patiënt de expert is over zijn lijf en leven. En dat effectieve, veilige en patiëntgerichte zorg vraagt om zorgverleners die de patiënt coachen naar het niveau van passende beslissingen en hoge autonomie. Een pleidooi voor de dokter als coach stamt uit 2008. Het is recent door medisch specialisten als een voor 2025 te realiseren ambitie vastgelegd.

Integraal onderdeel

Covid-19 heeft duidelijk gemaakt dat er nog één grote stap moet worden gezet om samen beslissen als innovatie definitief te laten slagen. Een innovatie is geslaagd als het integraal onderdeel is van het handelen van een sector. Dat het een kerntaak is van het vak. Dat het fier overeind blijft staan, juist in tijden van crisis. Omdat dat werkelijk is wat de zorg is:  je ondersteunt (tijdelijk) kwetsbare mensen om hen de ziekten te kunnen helpen hanteren in het leven dat ze willen leiden. Dat we niet toestaan dat slechts één op de vijf mannen met prostaatkanker weet wat de levensverwachting is die hoort bij de behandelopties waaruit een keuze moet worden gemaakt.

Vier speerpunten op dit te bereiken

Stel de gelijkwaardige interactie centraal

Richt de zorg vanaf de basis in op een gelijkwaardige interactie tussen zorgverlener en patiënt, zodat het systeem dit vervolgens meer en meer gaat afdwingen. Zoals huisartsen in Afferden deden: zij namen meer tijd om samen met de patiënt na te denken, te spreken en te beslissen over welke zorg passend was voor hun leven. Het leidde tot een beter contact met de patiënt en betere zorg die fors minder kost.

Er werd vervolgens een streep door het project gezet door iets heel banaals. Geldstromen konden niet worden aangepast, dus daarom werd het paard achter de wagen gespannen. Het moet een uitgangspunt worden dat het systeem dat we hebben om professionals op te leiden en zorg te organiseren en te financieren, de gelijkwaardige interactie tussen patiënt en zorgverlener(s) faciliteert in plaats van frustreert. Tijd en geld volgen het proces van samen beslissen.

Maak samen beslissen de standaard van het professionele vak

Ruim tijd en aandacht voor herhaaldelijke feedback op consulten en het trainen van zorgverleners om hen te helpen om lastige patronen, zoals voorbarig advies geven en na gemiddeld elf seconden de patiënt onderbreken – af te leren. Artsen zelf willen ook het liefst leren van concrete feedback op uitdagingen die zij in hun eigen communicatiegedrag ervaren. Zet baanbrekend en effectief coachend gedrag dus centraal in het vak van zorgverleners, zoals bij de invulling van het net gepubliceerde raamplan Artsopleiding 2020.

Omarm onzekerheid als inherent aan goede zorg

We neigen er als maatschappij naar om steeds minder onzekerheid te accepteren en minder risico’s toe te laten. Maar de wetenschappelijke ontwikkelingen in de zorg en de toegenomen technologische mogelijkheden vergroten juist onzekerheid. Zorgverleners weten nu eenmaal niet alles. In steeds meer situaties moeten keuzes worden gemaakt en risico’s worden afgewogen.

Het is wenselijk om deze onzekerheid in de zorg niet te ontkennen. We moeten het omarmen en daarmee ruimte voor reflectie creëren: welke waarden vindt de patiënt eigenlijk leidend? Als we de tijd en aandacht nemen die samen met elkaar te ontdekken, kan deze intrinsieke motivatie als leidend principe voor excellente zorg gelden, en zal dit tot de betere uitkomsten leiden.

Gebruik de kennis die al is opgebouwd

Bij borstkanker hebben elf ziekenhuizen succesvol gezamenlijk gewerkt aan het meer toepassen van samen beslissen in hun dagelijkse consulten, met gebruik van tools zoals keuzehulpen en met aandacht voor bedenktijd voor patiënten. Dit is vertaald naar aanpakken voor andere kankers en een Beslist Samen! initiatief dat zich richt op het toepassen van samen beslissen nog veel breder in de zorg. Laten we deze lessen met elkaar verzamelen en benutten om prima pleidooien in beleidsstukken van beroepsorganisaties, patiëntorganisaties en verzekeraars concreet waar te gaan maken.

Uitdagend, leuk en normaal

Als we iets goeds willen laten voortkomen uit de covid-19 crisis, dan is het zaak om de hervorming naar een beter communicerende zorg nu in gang te zetten Laten we samen beslissen uitdagend, leuk én normaal gaan vinden.

Haske van Veenendaal maakt deel uit van de redactie van KIZ. Hij is redacteur en onderzoeker/adviseur op het gebied van samen beslissen. Met dank aan Ward Wijndelts voor kritisch lezen en advies.