Door Theo van Houten en Inge Nieuwenhuis, verbonden aan het lectoraat Futureproof control van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Inge Nieuwenhuis is daarnaast toezichthouder in de zorgsector.
In de eerste twee artikelen stond het businessmodel centraal. We stelden vast dat het door ons onderzochte ziekenhuis de organisatie nog niet op orde heeft om effectief te verduurzamen, waarna in het tweede artikel werd ingezoomd op noodzakelijke veranderingen. In dit derde artikel worden concrete voorbeelden gegeven om de prestaties te verduurzamen, zodat een individuele zorgorganisatie een substantiële bijdrage kan leveren aan de landelijk afgesproken doelen.
Een goed businessmodel alleen is niet voldoende om de gewenste prestaties op het gebied van duurzaamheid te leveren. Er zijn nieuwe initiatieven nodig die effecten hebben die ertoe leiden dat de afgesproken doelen van Green Deal 3.0 worden bereikt. Om de zoektocht naar deze initiatieven gestructureerd aan te pakken, kan het management van een zorgorganisatie zich laten inspireren door tabel 1, waarin verschillende categorieën en vormen van initiatieven worden toegelicht.
| Groep | Oervorm | Toelichting |
| Technologisch | Maximaliseer eco-efficiency | Haal zoveel mogelijk resultaat uit zo min mogelijk grondstoffen of energie. |
| Maak afval waardevol | Vermijd afval of overcapaciteit en zorg ervoor dat producten en installaties aan einde levensduur nog waardevol zijn. | |
| Vervang bestaande processen door hernieuwbare en natuurlijke processen | Vermijd het gebruik van schaarse of belastende grond- en hulpstoffen. | |
| Sociaal | Van bezit naar gebruik | Het gaat om de functionaliteit van een product of productiefactor, niet van het bezit ervan. |
| Zorg voor goed rentmeesterschap | Ga uit van de gedachte: we lenen de aarde van de volgende generatie en gedraag je daarnaar. | |
| Uitgaan van ‘genoeg is genoeg’ | Vermijd overproductie en -consumptie | |
| Organisatorisch | Stel nieuwe doelen | Stel de doelen af op de behoefte van de samenleving en niet (alleen) op het creëren van aandeelhouderswaarde/reservevorming. |
| Zorg voor schaalvoordelen | Lever duurzame oplossingen op zo groot mogelijke schaal, zodat voor zoveel mogelijk mensen waarde wordt gecreëerd. |
Tabel 1: Duurzame initiatieven (ontleend aan Van Houten, 2019)
Concrete en voor ziekenhuizen relevante voorbeelden die tot sociale en ecologische waarde leiden en soms ook tot betere financiële resultaten, staan in tabel 2.
| Groep/oervorm | Initiatief | Voorbeeld |
| Technologisch/eco-efficiency | 3D-printen | In juni 2023 rapporteerden media dat er een ernstig tekort aan medische hulpmiddelen is, zoals injectienaalden en knieprothesen. Ziekenhuizen zouden die echter ook zelf (op maat) just in time kunnen printen en dat leidt tot lagere voorraden en betere zorg. |
| Technologisch, maak afval waardevol | Hergebruik | Veel kankermedicijnen moeten worden weggegooid omdat ze bij een patiënt niet aanslaan of omdat de behandeling wordt gewijzigd. De overblijvende medicijnen mogen namelijk niet worden gebruikt voor andere patiënten. Sommige ziekenhuizen hebben hiervoor een oplossing gevonden, waardoor miljoenen euro’s worden bespaard, schaarste aan medicijnen wordt vermeden en gevaarlijke stoffen niet meer (ongebruikt) in het milieu terechtkomen. |
| Technologisch, vervang huidige processen | Groene Chemie | Door scheikundige processen anders in te richten of andere keuzes te maken, is het vaak mogelijk het gebruik van milieubelastende grondstoffen te verminderen en het aantal schadelijke verbindingen te reduceren. Zo verschilt het broeikaseffect van verschillende inhalatieanesthetica enorm. Desfluraan heeft bijvoorbeeld een carbon footprint die 20 maal groter is dan die van Sevofluraan (Friedericy, 2022). Door bij de keuzes van chemicaliën ook de milieu-impact te betrekken, zijn er wellicht substantiële besparingen van uitstoot mogelijk. |
| Sociaal, van bezit naar gebruik | Innovatieve productfinanciering | Traditioneel verricht een ziekenhuis een behandeling en zij krijgt hiervoor vervolgens een vergoeding van de verzekeraars. Dat werkt goed voor curatieve zorg, maar voor preventieve zorg (doelstelling 1 en 2 van Green Deal 3.0) is die aanpak waarschijnlijk niet geschikt. Toch zullen de maatschappij in het algemeen en zorgverzekeraars in het bijzonder de vruchten plukken als ziekenhuizen de afgesproken prestaties leveren. De financiering ervan is echter een heikel punt. Door convenanten of prestatiecontracten af te sluiten met geldschieters, zoals verzekeraars of de overheid, is dit probleem oplosbaar. Denk: een ziekenhuis start een preventieproject in drie wijken. Er wordt een nulmeting gehouden in die wijken en in wijken die als controlegroep fungeren. Het ziekenhuis krijgt een afgesproken vergoeding voor het project plus een bonus van de geldschieter als bepaalde vooraf vastgestelde doelen zijn behaald. |
| Organisatorisch, schaalvoordelen | Stem van de klant (crowdsourcing) | Betrek medewerkers bij het verduurzamen. Vraag ze bijvoorbeeld naar ideeën hoe het besef vergroot kan worden dat er een verband is tussen menselijk handelen, klimaatverandering, milieuvervuiling en de gezondheid van individuen. Stimuleer ze ook mee te denken bij het vinden van oplossingen en de implementatie ervan. Dat vergroot het draagvlak en verkleint de kans op mislukkingen. |
Conclusies en aanbevelingen naar aanleiding van ons onderzoek
De wereld staat voor grote ecologische en sociale uitdagingen en duidelijk wordt dat alleen een collectieve inspanning het tij kan keren. Het is daarom toe te juichen dat de Nederlandse zorgsector Green Deal 3.0 heeft ondertekend, want de daarin afgesproken doelen zorgen voor een substantiële stap in de goede richting. Maar of individuele zorgorganisaties ook daadwerkelijk klaar zijn om de doelen te realiseren, is twijfelachtig.
Hoewel wij slechts één ziekenhuis hebben onderzocht en wij onder de indruk zijn van het enthousiasme binnen de organisatie om te verduurzamen, zien we dat er nog veel werk aan de winkel is. Het businessmodel (zie artikel 1) is er niet klaar voor. Daarmee wordt het twijfelachtig of deze zorgorganisatie een prestatie kan leveren die in lijn ligt is met de afgesproken doelstellingen van de Green Deal 3.0. Onduidelijk is of andere zorgorganisaties hun businessmodel reeds op orde hebben en ook initiatieven hebben ontwikkeld om de duurzame prestaties op het afgesproken niveau te krijgen.
En de tijd dringt: voor 2030 moeten er grote stappen gezet zijn. Ons advies is daarom om twee ontwikkelingen gelijktijdig in gang te zetten:
- Zorg voor een businessmodel met als (minimaal) archetype ‘Actief’ en bewaak dat elk van de dimensies zich ook op dat niveau bevinden. Zie hiervoor artikel 2.
- Ontwikkel initiatieven die er daadwerkelijk voor zorgen dat de afgesproken doelen van Green Deal 3.0 worden bereikt voor de eigen organisatie. Een van de doelstellingen is bijvoorbeeld het halveren van het grondstoffengebruik door hergebruik en minder gebruik van materialen. Door te meten (of goed in te schatten) wat het huidige gebruik is, het bedenken van initiatieven om dit gebruik drastisch te verminderen, deze initiatieven op korte termijn te implementeren en de voortgang te monitoren, maakt de organisatie kans aan de afspraken te voldoen. En als het management ervoor zorgt ‘bovenop de resultaten te zitten’, kan zij tijdig bijsturen als onverhoopt blijkt dat de uitkomsten tegenvallen.
Niet geschoten is altijd mis
Wij realiseren ons dat wij door middel van deze artikelreeks slechts een bescheiden bijdrage leveren aan het management van zorgorganisaties die de gemaakte prestatieafspraken serieus nemen maar worstelen met de vraag hoe daar daadwerkelijk invulling aan te geven. Ook van andere kennisinstituten of consultancyorganisaties zijn geen kant-en-klare oplossingen te verwachten die in een keer alle afgesproken doelen realiseren, vrezen wij.
Het komt op u aan, de managers van zorginstellingen. En een deel van uw plannen zal vast niet brengen wat ervan gehoopt wordt. Dat betekent niet dat we niet aan de slag moeten gaan, integendeel. Het betekent wel dat we hogere doelen moeten nastreven dan we afgesproken hebben, want een deel van de initiatieven zal mislukken. Is het niet bij uw organisatie, dan wel elders in de sector. Maar niet geschoten is altijd mis en daarvoor zijn de problemen te urgent.
