Het is ook opmerkelijk en verwarrend: zijn met de decentralisatie in 2015 belangrijke delen van de zorg en ondersteuning weer in lokale overheidshanden gebracht, hanteren die lagere overheden soms de scherpste vorm van marktwerking, de aanbesteding. In aanbestedingsprocedures is het vaak alles of niets. Verliest de zorgaanbieder de aanbesteding dan kan hij met lege handen achterblijven. Aanbieders moeten daardoor – soms onverantwoorde – risico’s nemen. Een soort casinomarktwerking. Jos van der Lans is er klaar mee; hij wil ‘de marktwerking afschaffen’, overigens zonder een adequaat alternatief te benoemen.

Ziekenfonds met eigen opticiens, apotheken en tandartsen

Gemeenten gebruiken ook andere procedures, zoals subsidiëring of inkoop (toelating van meerdere of alle partijen die aan de voorwaarden voldoen). Een andere mogelijkheid is om als gemeente zelf een bedrijf op te richten, zoals ziekenfondsen dat vroeger deden. Al in 1952 zagen zij mogelijkheden om de exploitatie van brillen, brillenglazen en monturen in eigen hand te nemen. De door de ziekenfondsen opgerichte optiekwinkels bleken al snel 25 procent goedkoper dan de ‘reguliere’ marktpartijen. Het leverde een forse strijd op met de optiekbranche die zich als een kartel teweerstelde. Ook eigen apotheken en tandartspraktijken van de ziekenfondsen bleken het veel beter en goedkoper te kunnen doen dan de reguliere. Uiteindelijk kwam in 1964 een verbod op de exploitatie van eigen bedrijven door ziekenfondsen in de wet te staan; het werd als een ernstige verstoring van de marktwerking gezien. Marktwerking zat er dus al vroeg in, niet pas sinds de stelselwijziging of sinds 2015.

Gemeente met eigen wijkteams

Terug naar de gemeenten. Wat voor zorgverzekeraars nu strikt verboden is, mogen gemeenten wel. Het is een gemeente niet verboden om de uitvoering van haar taken in eigen beheer te nemen. Veel gemeenten worstelen met langdurige en complexe aanbestedings- of andere inkoopprocedures voor de uitvoering van taken in de jeugdzorg en Wmo.
Aanbesteden, inkopen, subsidiëren, het kan allemaal, maar het hoeft niet: een gemeente kán zijn eigen wijkteams organiseren. Door een eigen bedrijf op te richten dat de volledige organisatie en uitvoering doet. Of door alleen de organisatie, aansturing en management in een gemeentelijk bedrijf onder te brengen en de uitvoering aan (gecontracteerde) derden over te laten. De wijkteams in eigen hand nemen maakt ook de samenhang binnen de gemeente met bijvoorbeeld wonen makkelijker te realiseren. De voorwaarden, de doelen, de wijze van verantwoording: de gemeente kan er zelf beleid op maken en uitvoering aan geven. Het idee dat alléén een marktpartij doelmatig kan werken, is achterhaald. Dat geeft overigens geen garantie dat een overheidsbedrijf het beter doet.

Incluzio winnende partij in Utrecht

Ook al is aanbesteden een ruwe, ‘alles of niets’-methode, de resultaten hoeven niet slecht te zijn. Jos van der Lans heeft niets op met de winnende partij Incluzio (‘een voormalig schoonmaakbedrijf’) waaraan in Utrecht de basiszorg voor dak- en thuislozen gegund werd. Gladjes met ‘newspeak’ door de ‘beauty-contest’ gekomen, vindt van der Lans. Dat is niet terecht. Incluzio, dat eerder de uitvoering van de buurtteams kreeg, heeft deze zorg niet voor niets gegund gekregen. Hun aanpak bij de buurtteams is zeer succesvol gebleken. De Utrechtse financieringswijze heeft Incluzio veel speelruimte gegeven om de buurtteams naar eigen inzicht in te richten, met veel aandacht voor preventie. Er zijn geen budgetoverschrijdingen en goede resultaten. Heel Nederland komt in Utrecht op werkbezoek.

Betrokkenheid cliëntenorganisaties

In Utrecht zelf is weinig rumoer over de gunning van de dak- en thuislozenzorg. Van de door van der Lans, gesignaleerde ‘verbijstering’ is volgens mij geen sprake. Bij de ‘van de straat geplukte’ ervaringsdeskundige en de cliëntenorganisaties die de beoordeling deden, is hooguit enige ongerustheid of de overdracht van de oude naar de nieuwe aanbieder goed gaat verlopen.
Het gaat bij een aanbesteding niet zozeer om de beoordeling – dat is vooral punten optellen. Het gaat om de gestelde criteria. Dat is bij alle inkoopprocedures het belangrijkste. Ook hierbij zijn in Utrecht de cliëntenorganisaties –  vooraf – betrokken. Dat is toch wat we wilden: meer invloed van gebruikers en cliënten op de inkoopprocedure? De Utrechtse aanpak staat overigens goed beschreven op de website Inkoop sociaal domein. Menig zorgverzekeraar kan er een puntje aan zuigen.

Heldere eisen stellen

Vooraf goed benoemen wat de gemeente geleverd wil krijgen, deugdelijke financiële afspraken maken, afspraken over de resultaten, helderheid over de visie waarmee gewerkt wordt, kwaliteitseisen, transparante verantwoording, betrokkenheid van cliënten, het is allemaal prima vooraf te bedenken en formuleren. Uitvoerende partijen die niet aan de gestelde eisen voldoen, kunnen afvallen, zeker als er teveel aanbod is gelet op de vraag. Als dat marktwerking is, dan zou ik die vooral niet afschaffen. Anders moeten alle uitvoerders van overheidswege een plek moeten krijgen en betaald worden.

Wat wordt onder marktwerking verstaan

Van der Lans heeft gelijk dat er in Nederland nog weinig debat is over ‘hoe we dan wel om moeten gaan met professionele organisaties’ en ‘welke taal we dan gaan spreken’. Dat is waar.
Te snel wordt gedacht dat ‘als we de marktwerking maar afschaffen’, alle harmonie weer terugkomt. Laten we eerst goed benoemen wat we onder ‘marktwerking’ verstaan. Marktwerking kan ook, zie de optiekwinkels van de ziekenfondsen, in het belang van de burgers zijn.