De gemeenteraad van Zoetermeer heeft een actiecomité opgericht. Zoetermeer komt jaarlijks 17,5 miljoen euro tekort op de uitgaven aan jeugdzorg en Wmo. Het comité gaat actie voeren om meer geld van het kabinet te krijgen. Zoetermeer is niet de enige gemeente die een flink tekort heeft op de uitgaven in het sociaal domein. Accountantsbureau DBO berekende vorig jaar dat alle gemeenten tezamen een miljard euro tekortkomen op het sociaal domein.

Gemeenten voeren ook al langer actie om meer geld. Begin juli hield een aantal wethouders een protestdemonstratie in Den Haag omdat ze vinden dat ze te weinig geld krijgen van de Rijksoverheid voor de uitvoering van de jeugdzorg en de Wmo. Zij wijzen daarbij steevast op de bezuinigingen bij de decentralisatie van het sociaal domein in 2015 en op de toename van het aantal cliënten. Wat ze daarbij niet vermelden is dat de gemeenten voor een belangrijk deel zelf de oorzaak zijn van de uitgavenoverschrijdingen.

Toename van gebruik

De belangrijkste oorzaak van de oplopende kosten is de toename van het gebruik. Sinds de invoering van de Jeugdwet in 2015 is het gebruik van jeugdhulp met 18,5 procent gestegen. Vorig jaar kregen bijna 424.000 jongeren jeugdhulp. Inmiddels ontvangt bijna een op de acht jongeren beneden 18 jaar jeugdhulp.

Waarom neemt het aantal jongeren dat jeugdhulp ontvangt zo enorm toe? Een belangrijke reden daarvoor is het ‘open armen’-beleid van de gemeenten. Google op ‘opvoedvragen’ en je komt vrijwel direct op sites met als kop ‘Opvoedvragen? Kijk hier voor online advies’ en ‘Opvoed Adviespunt voor al uw opvoedvragen’. De eerste is de site van het centrum voor Jeugd en Gezin van de gemeente Maastricht, het tweede is dat van de gemeente Rijswijk. De gemeente Heemskerk heeft als titel voor haar site: ‘Met al uw opvoedvragen naar het Centrum voor Jeugd en Gezin’. Dit zijn maar een paar voorbeelden; andere gemeenten hebben vergelijkbare wervende teksten.

Gemeenten nodigen ouders uit om met al hun opvoedvragen naar de gemeente te gaan. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de toename van het gebruik van jeugdhulp bijna volledig is toe te schrijven aan de toename van ambulante jeugdhulp. De crisisopvang, jeugdhulp met verblijf, jeugdbescherming en de jeugdreclassering zijn vrijwel niet toegenomen – wel zijn de kosten van verblijf omhoog gegaan.

Wmo

Eerlijkheidshalve moet worden gezegd dat dit bij de Wmo iets anders ligt. Het gebruik van de Wmo neemt ook toe. De oorzaak van de toename van het aantal Wmo-gebruikers is vooral de afschaffing van de inkomensafhankelijke eigen bijdrage in de Wmo. Hiervoor is het kabinet-Rutte verantwoordelijk. Door de afschaffing van de inkomensafhankelijke eigen bijdrage is het vooral voor midden- en hogere inkomens aantrekkelijk geworden om huishoudelijke hulp te vragen. Terecht klagen gemeenten over deze kabinetsmaatregel waar vooral de hogere inkomens van profiteren (en bij bezuinigingen door de kostenstijging de lage inkomens de rekening betalen).

Waar gemeenten wel verantwoordelijk voor zijn, is de inzet van sociale wijkteams. Veel gemeenten denken met sociale wijkteams de kosten van de Wmo te kunnen terugdringen. Het tegendeel is waar. Onderzoek van het Centraal Planbureau vorig jaar laat zien dat sociale wijkteams tot extra kostenstijging leiden. In gemeenten met sociale wijkteams is het gebruik van de Wmo sinds 2015 met 40 procent gestegen, in gemeenten zonder sociale wijkteams ‘slechts’ met 26 procent. Driekwart van de gemeenten werkt met sociale wijkteams. Afschaffen van de sociale wijkteams zou helpen de tekorten bij de gemeenten terug te dringen; nergens staat dat gemeenten met sociale wijkteams moeten werken.

Bovenwettelijke aanspraken

Dit brengt ons op een andere belangrijke reden voor de tekorten op het sociaal domein: veel gemeenten houden zich niet aan de door de wetgeving vastgelegde minimum niveaus maar bieden allerlei bovenwettelijke aanspraken en vergoedingen. Bijvoorbeeld door huishoudens als minima te zien als het inkomen maximaal 110 procent van het wettelijk sociaal minimum bedraagt. Of door de toch al lage eigen bijdrage – 19 euro per maand – nog eens extra te verlagen. Als gemeenten zich aan de wettelijke regels zouden houden, zouden de tekorten op het sociaal domein in elk geval een stuk kleiner zijn.

Wildgroei aan zorgaanbieders

Naast een ‘open armen’-beleid voor cliënten hebben veel gemeenten ook een ‘open huis’-beleid voor zorgaanbieders. Hierbij krijgen alle toegelaten zorgaanbieders die dat willen een contract aangeboden.
Het ‘open huis’-beleid leidt tot een wildgroei aan zorgaanbieders in gemeenten. Gemeenten kunnen niet of nauwelijks toezicht houden op de rechtmatigheid, doelmatigheid en kwaliteit van zorg die deze aanbieders leveren. Daarvoor hebben gemeenten niet voldoende menskracht en ontbreekt het ook aan bestuurlijke kwaliteit en uitvoeringskwaliteit bij gemeenten.

Wildgroei in de gemeente

Een goed voorbeeld van deze wildgroei is de gemeente Maastricht. De gemeente met zo’n 130.000 inwoners en een tekort op het sociaal domein van 12 miljoen euro, heeft contracten afgesloten met 113 jeugdzorgaanbieders en 92 aanbieders van Wmo-zorg. Tweederde van deze aanbieders heeft minder dan 20 cliënten. Het zal duidelijk zijn dat de gemeente Maastricht niet of nauwelijks zicht heeft op de kwaliteit van zorg die deze ruim 200 zorgaanbieders leveren. Door minder zorgaanbieders te contracteren, kunnen gemeenten zowel geld besparen als de kwaliteit van zorg verbeteren.

Gemeenten zouden in plaats van hun hand op te houden bij het kabinet, de hand in eigen boezem moeten steken. Veel van de financiële problemen die ze hebben in het sociaal domein zouden opgelost zijn als een einde wordt gemaakt aan het ‘open armen’- en ‘open huis’-beleid en aan de bovenwettelijke regelingen.

Wim Groot, hoogleraar gezondheidseconomie Universiteit Maastricht.