Door Theo van Houten en Inge Nieuwenhuis, verbonden aan het lectoraat Futureproof control van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Inge Nieuwenhuis is daarnaast toezichthouder in de zorgsector.
In het eerste artikel stonden de uitkomsten van ons onderzoek bij een middelgroot Gelders ziekenhuis centraal. Het is duidelijk dat het onderzochte ziekenhuis nog stappen moet gaan zetten. Daarin staat zij vast niet alleen. Wij waren overigens onder de indruk van het enthousiasme van velen binnen de organisatie om een bijdrage te leveren aan een duurzamer samenleving.
We merkten ook dat er nog veel kennis ontbreekt om daar ‘handen en voeten’ aan te geven. Via dit artikel proberen we hierin te voorzien.
In het derde artikel worden concrete voorbeelden gegeven om de prestaties te verduurzamen, zodat een individuele zorgorganisatie een substantiële bijdrage kan leveren aan de landelijk afgesproken doelen.
Gebrekkige alignment
In het eerste artikel lieten we zien dat het onderzochte middelgrote ziekenhuis wisselend scoorde op de verschillende onderdelen: de gebrekkige alignment valt op. We stelden vast dat de organisatie zowel een intrinsieke motivatie heeft om te verduurzamen als een scherp oog heeft voor wat de ‘buitenwereld’ op dat punt verwacht, maar tevens aangeeft vooral als ambitie te hebben om nadelige externe effecten van hun bedrijfsvoering te willen minimaliseren. Dat verbaast, want het bedrijfsbeleid is er ook op gericht om ook positieve effecten te bewerkstellingen. Dat kan natuurlijk een ‘administratieve’ oorzaak hebben; de teksten in beleidsdocumenten zijn nog niet up to date. Maar er lijkt meer aan de hand. Trainingen van personeel, samenwerking met partners en bijvoorbeeld het betrekken van patiënten en hun sociale omgeving bij het ontwikkelen en uitvoeren van een duurzaam beleid, liggen op een lager niveau dan nodig om het voorgenomen beleid uit te voeren. Uitgaande van de juistheid van het model en onze waarnemingen, kan verondersteld worden dat het beleid niet succesvol zal zijn en de ambities niet zullen worden waargemaakt.
Hoe nu verder?
Het management van het ziekenhuis moet zich gaan afvragen wat het echt wil en er daarna voor zorgen dat de verschillende dimensies op datzelfde niveau komen te liggen. Daarbij moet niet de vergissing gemaakt worden te denken dat een hoger niveau (zeg: proactief) altijd beter is dan een lager niveau (zeg: reactief). Het gaat natuurlijk om de daadwerkelijke uitvoering. Een zwak, maar ambitieus beleid en trainingen die hoge doelen nastreven maar slecht zijn ontwikkeld, zetten geen zoden aan de dijk. Beter is dan te kiezen voor een ‘lager’ archetype dat wel goed wordt uitgevoerd. Immers, de verschillende dimensies beïnvloeden elkaar en alleen bij een goede afstemming is er een versterkend effect.
‘Het management van het ziekenhuis moet zich gaan afvragen wat het echt wil en er daarna voor zorgen dat de verschillende dimensies op datzelfde niveau komen te liggen’
Om een concreet advies te kunnen geven welk archetype het ziekenhuis moet nastreven, zoomen we eerst in op de vijf doelstellingen uit Green Deal 3.0.
| Doelstelling | Korte toelichting | Aanvullende opmerking |
| 1. Meer inzet op gezondheid | Voorkomen van ziekte, creëren van een gezonde omgeving en het bevorderen een gezonde levensstijl bij patiënten en eigen medewerkers | Het beleid moet er dus op gericht zijn positieve sociale externe effecten te creëren |
| 2. Vergroten bewustwording en kennis | Ervoor zorgen dat alle professionals in de zorg, van bestuurder tot facilitair ondersteuner, geïnformeerd zijn over de relatie tussen menselijk handelen, klimaatverandering, milieuvervuiling en gezondheid | Het beleid moet dus gericht zijn op bewustwording van het personeel en dat kan als positieve sociale externe effecten worden beschouwd |
| 3. Richting klimaatneutraal | Door het verduurzamen van onder andere gebouwen, energie en vervoer, moet de CO2-uitstoot drastisch (55 procent in 2030) verlaagd worden | Het beleid moet dus gericht zijn op het terugdringen van negatieve ecologische externe effecten |
| 4. Verlaging grondstoffenverbruik en richting circulaire zorg | Door hergebruik en minder gebruik van materialen moet op korte termijn het grondstoffenverbruik gehalveerd worden | Het beleid moet dus gericht zijn op het terugdringen van negatieve ecologische externe effecten |
| 5. Verminderen milieubelasting van medicatie | Het gebruik van medicijnen zorgt voor medicijnresten in het grond- en oppervlaktewater. Ook de productie van medicijnen is milieubelastend. Deze schade moet gereduceerd worden | Het beleid moet dus gericht zijn op het terugdringen van negatieve ecologische externe effecten |
Tabel 1: De doelen van de Green Deal 3.0
Actief en reactief
Als we de doelstellingen van de Green Deal vergelijken met de doelen van de archetypes (zie artikel 1) wordt duidelijk dat een zorginstelling (minimaal) een actief businessmodel moet hanteren om de gewenste prestaties te kunnen leveren. Wil een zorginstelling een voortrekkersrol spelen en dus een voorbeeld zijn voor andere organisaties, dan dient het businessmodel proactief te zijn. Anderzijds zijn doelstellingen 3, 4 en 5 de meest concrete en daarmee wellicht meest urgente doelen. Het betreft hier het terugdringen van de ecologische schade. Mocht het management van het ziekenhuis de stap naar een actief of zelfs proactief duurzaam businessmodel te groot vinden, dan kan overwogen worden eerst het reactieve businessmodel te optimaliseren. Als veel organisaties dat echter doen, dan raken de eerste twee doelen van Green Deal 3.0 al snel buiten zicht.
Alignment
Begonnen moet worden met het aanpassen van aspecten van het businessmodel die nog niet op het gewenste niveau zijn. Ervan uitgaande dat het topmanagement van mening is dat een actief businessmodel haalbaar is, moeten er op negen deelgebieden stappen gezet worden. In tabel 2 worden deze vermeld en nader toegelicht.
| Aspect | Huidig kenmerk | Kenmerk bij actief | Aanbeveling |
| Rapportage algemeen | De huidige rapportages zijn zeer beperkt met betrekking tot niet-financiële waardecreatie | De financiële en niet-financiële waardecreatie moet geïntegreerd worden weergegeven | Meer aandacht voor de samenhang tussen financiële informatie en de overige uitkomsten van het beleid |
| Trainingen | Verwacht wordt dat medewerkers meedenken bij het vinden van duurzame oplossingen, maar zij worden hiervoor niet apart getraind | Periodieke training zodat medewerkers relevante kennis hebben en zich ook anderszins bewust zijn van belang duurzaamheid | De trainingen moeten aangepast worden, zodat medewerkers zich meer bewust zijn van het belang van duurzaamheid. Ook moeten er vaardigheden getraind worden om duurzaam te handelen |
| Rol patiënten en hun sociale omgeving in strategie rond duurzaamheid | Patiënt etc. kan op eigen initiatief een rol spelen | Patiënt etc. wordt gestimuleerd zich verantwoordelijk te gedragen | Veel voorlichting aan en stimulering van patiënten en hun omgeving om zich duurzaam te gedragen |
| Bezit keurmerk/certificaat op gebied van duurzaamheid, zoals Green deal zorg | De organisatie bezit het Green Deal brons keurmerk | De organisatie bezit het Green Deal zilver keurmerk | Ten opzichte van Green Deal (2.0) brons – dat slechts iets verder gaat dan de milieuwetgeving – worden er bij ‘zilver’ ook milieu-eisen gesteld aan de inkopen van de organisatie |
| Houding t.o.v. Sustainable Development Goals (SDG’s, duurzame ontwikkelingsdoelen) | Geen rapportage, terwijl een deel van die doelen overeen komt met Green Deal 3.0 | Steunt deze en legt uit hoe deze zijn verbonden met de eigen bedrijfsprocessen | Wereldwijd zijn er 17 SDG’s geformuleerd, zoals het recht op een goede gezondheid en een schone leefomgeving. Welke doelen het ziekenhuis nastreeft en hoe zij die wil bereiken, moet duidelijk worden |
| Partnerships | Samenwerking met enkele andere organisaties, om reputatieschade te voorkomen | Veel partnerships en deelname aan platforms, zodat negatieve effecten worden vermeden en positieve prestaties op gebied van duurzaamheid worden gerealiseerd. | Meer partnerschappen zoeken met stakeholders om gezamenlijk tot duurzamer prestaties te komen |
| Deelname platforms/round tables etc. op gebied van duurzaamheid | Geen deelname met externe partijen, wel green teams intern | Deelname aan meest relevante round tables. Eisen gaan verder dan kennisuitwisseling | Kennisuitwisseling tussen verschillende ziekenhuizen en binnen het eigen ziekenhuis is noodzakelijk |
| Hoofdambitie | Negatieve externe effecten minimaliseren | Negatieve externe effecten minimaliseren en positieve externe effecten maximaliseren | Het ziekenhuis moet zich op het verminderen van negatieve externe effecten, zoals verlaging C02-uitstoot blijven richten. Maar daarnaast is het ook nodig dat zij zicht richt op positieve effecten om de eerste twee doelen van Green Deal 3.0 te bereiken |
Tabel 2: De noodzakelijke veranderingen
Het bovenstaande geldt voor het onderzochte ziekenhuis. Andere zorgorganisaties hebben wellicht een andere uitgangspositie en zij zullen daarom andere stappen moeten zetten. Belangrijk is in elk geval dat het management van de zorginstelling de afgesproken duurzame doelen in Green Deal 3.0 moet omarmen, ervoor moet zorgen dat de medewerkers deze kennen en ook gemotiveerd zijn deze te realiseren.
Vervolgens moet de organisatie een businessmodel krijgen waardoor de doelen ook bereikt worden. Dat betekent dat:
- Er een bewust beleid wordt gevoerd om duurzame doelen te realiseren.
- Medewerkers getraind worden, zodat ze de juiste vaardigheden krijgen die nodig zijn te verduurzamen.
- Stakeholders (patiënten, hun sociale omgeving, leveranciers etc.) betrokken worden bij het verduurzamen.
- Er samengewerkt wordt in partnerships en op platforms zodat er kennisuitwisseling tussen organisaties kan plaatsvinden.
- Er interne rapportages komen die (bij)sturen mogelijk maken – ook op sociaal en ecologisch gebied.
- De organisatie in externe rapportages expliciet aangeeft welke duurzame prestaties (waaronder die in Green Deal 3.0 zijn afgesproken) zij de afgelopen periode heeft geleverd en hoe zich dat verhoudt met de ambities van de organisatie.
Het bovenstaande blijft natuurlijk vrij globaal; met alleen rapportages en trainingen kom je er niet. Er zullen meer veranderingen nodig zijn: een minder milieubelastend zorgproces en bijvoorbeeld nieuwe initiatieven om onnodige zorgvraag te vermijden. In het volgende artikel wordt aandacht besteed aan de vraag hoe een zorgorganisatie dat kan aanpakken.
