Tijd voor een omslag dus. Niet alleen in hoe coalitiepartijen regeerakkoorden sluiten, maar ook in hoe maatschappelijke akkoorden, zoals die in de curatieve zorg, tot stand komen.  Sinds 2012 is het daar namelijk haast een automatisme om maatschappelijke akkoorden af te sluiten. In principe is dat een mooie manier om de verbinding tussen politiek en samenleving vorm te geven. Denk aan de hoofdlijnenakkoorden voor medisch-specialistische zorg, geestelijke gezondheidszorg, huisartsenzorg, paramedische zorg en wijkverpleging.

Uitruil van belangen

Dat automatisme is precies de reden waarom wij vanuit de Raad voor de Volksgezondheid & Samenleving de hoofdlijnenakkoorden binnen de zorg onder de loep namen. Onze conclusie: de akkoorden zijn te veel een uitruil van belangen geworden. De minister wilde de kosten in de hand houden. Dat is logisch en tegelijkertijd wat eraan schort: het gaat alleen nog maar over geld. Partijen letten vooral op hun eigen belangen. Dat heeft er mede toe geleid dat de hoofdlijnenakkoorden in de loop van de tijd steeds complexer zijn geworden. Met meer deelnemers en meer onderwerpen. Hoe de afspraken zich verhouden tot wetten, regels en de rol van toezichthouders is verwaterd. En alarmerender nog, er is nauwelijks voortgang geboekt op de inhoudelijke doelen.

Politieke en maatschappelijke legitimiteit

In ons advies Opnieuw akkoord? doen we aanbevelingen hoe het beter kan. Ik haal er hier één wezenlijk punt uit: de politieke en maatschappelijke legitimiteit van akkoorden verdient veel meer aandacht. Politieke en maatschappelijke organisaties kunnen daaraan werken door voorafgaand aan een akkoord samen vast te stellen wat de belangrijkste inhoudelijke opgaven in de zorg zijn. In plaats van de nu beperkte focus van de rijksoverheid op kostenbeheersing. Ten tweede is voor de legitimiteit van akkoorden meer betrokkenheid van het parlement nodig. Het is hun rol om kritisch te controleren: doen we met akkoorden nog wel het juiste en de juiste dingen goed? Ten derde: tijdens het afsluiten van akkoorden moeten niet alleen koepels worden betrokken. Juist ook professionals en werknemers verdienen een plek bij het gezamenlijk aanpakken van inhoudelijke opgaven in de zorg.

Openbare monitoring

Ten slotte moeten alle betrokken partijen tijdens de uitvoering van een akkoord scherp zijn op de voortgang en bepalen of bijsturing nodig is. Een openbare monitoring van de voortgang is daarom een vereiste. Op die manier kunnen hoofdlijnenakkoorden meer effect sorteren en bijdragen aan het broodnodige vertrouwen van burgers en professionals in het bestuur. Daarin tonen ze overeenkomsten met coalitieakkoorden, waar Tjeenk Willink in zijn eindverslag treffend over schreef.

Meer beleidsinstrumenten

Akkoorden met maatschappelijke partijen gaan over grote opgaven zoals klimaat, energie en gezondheid. Dat kan heel nuttig zijn.  Zolang het maar niet de enige en vanzelfsprekende manier wordt om doelen te bereiken. Er zijn immers meer beleidsinstrumenten om doelen te bereiken. Of en hoe je akkoorden inzet, is dus een politieke afweging, die vreemd genoeg niet automatisch landt in het politieke debat. Daar moeten we veel scherper op zijn.

Door: Jet Bussemaker, voorzitter Raad voor Volksgezondheid & Samenleving. Daarnaast hoogleraar bij het LUMC en de Universiteit Leiden.