In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen tekende zich een consensus af tussen links en rechts: politici spraken zich massaal uit tegen ‘marktwerking’ in de zorg. Dit was ook de les die Rutte en De Jonge uit de coronacrisis trokken. Marktwerking zou samenwerking in de weg staan en dus moet het zorgstelsel op de schop. Hoe het dan wel moet? ‘Iets meer power en iets minder polder’, was een van de slogans die minister De Jonge bezigde: ‘Minder markt, meer samenwerken, een sterkere overheid.’ Tot voor kort waren dit SP-teksten.

Regie

De plannen waren niet veel meer dan een paar slagzinnen, maar het was een krachtig frame: in tijden van nood werpen de verantwoordelijke ministers zich op als sterke leiders. Bij persconferenties mogen zij ook graag strooien met sturingsmetaforen: al kijkend op het ‘dashboard’, varend op een ‘kompas’ of ‘sturend op de achteruitkijkspiegel’ leiden zij ons land door de crisis. De regie ligt stevig in handen van de centrale overheid. De zorg heeft het zwaar, maar de leiding is in goede handen.

Zorgprofessionals

Op dit beeld is wat af te dingen. Ten eerste: leidt de overheid ons door de woestijn naar het Beloofde Land of staat deze zelffelicitatie los van de feiten? Het lijkt in ieder geval een spel van woorden, want tegenstanders van centrale sturing verdedigen moeiteloos de omgekeerde stelling: de coronacrisis laat zien dat hardwerkende, improviserende professionals in de zorg de oplossing zijn, dat samenwerking tot stand komt zonder sturing van bovenaf en dat centrale regie tekortschiet.

Bijzondere reactie

Ten tweede: de coronacrisis leert ons dat we niet goed waren voorbereid op een crisis, maar het leert ons niet per se hoe we de zorg moeten regelen na afloop van de crisis. Vraagt een bijzondere situatie niet juist om een bijzondere reactie, afwijkend van wat we gewoonlijk doen? Dus: als centrale sturing al een adequate reactie is op een crisis, is het dan ook de juiste reactie in normale omstandigheden, na corona?

Sturing

Drie: de metafoor van centrale sturing suggereert dat de chauffeur overal en altijd de weg weet, precies weet welke kant het op moet en hoe daar te komen. Andere partijen in de zorg zouden hier bovendien geen eigen ideeën over hebben: in dit beeld nemen zij braaf plaats op de achterbank en zijn blij met de richting en de sturing.

Marktwerking versus samenwerking

Tot slot: door marktwerking tegenover samenwerking te plaatsen, suggereren de ministers dat deze twee niet samen kunnen gaan, dat marktwerking ten koste van de samenwerking gaat. Alsof aanbieders en afnemers op de markt hun wederzijdse wensen niet kunnen afstemmen en er samen uit kunnen komen.

Combinatie

In tijden van verkiezingen willen politici het graag eenvoudig houden, maar de zorgsector laat zich daar niet zo eenvoudig in duwen. Er zijn veel verschillende partijen bij betrokken met ieder hun eigen deskundigheid, hun eigen professionele cultuur en hun eigen belangen. Een eenzijdig pleidooi voor centrale sturing gaat de uitdagingen in deze sector dan ook niet oplossen.

Afstemming in het zorgstelsel verloopt via een combinatie van marktwerking, centrale sturing en samenwerking. Centrale sturing werkt alleen als we precies weten waar het heen moet en hoe daar te komen. Samenwerking werkt alleen als de belangen van de betrokken partijen niet te veel uiteenlopen. Marktwerking werkt alleen als het beoogde eindresultaat duidelijk is en er belangenverschillen overbrugd moeten worden om daar te komen.

Opnieuw afstemmen

Elk mechanisme en elk stelsel heeft voor- en nadelen. Elke stelselwijziging ook. De sector is de vorige stelselwijziging – de decentralisatie van de maatschappelijke zorg – nog aan het verteren. Het stelsel ‘op de schop nemen’ betekent opnieuw onrust, opnieuw afstemmen.

Kritische evaluatie en bijsturing

Het is goed dat de discussie niet vastzit in een simplistisch links-rechts-schema, maar de consensus die zich nu aftekent is niet minder simplistisch. Marktwerking verdient een kritische evaluatie en bijsturing waar en wanneer het verdienmodel ten koste gaat van het collectieve belang. Echter, voordat we besluiten marktwerking in te ruilen voor centrale regie, verdient overheidssturing een even kritisch oog. Iets minder power graag, iets meer overpeinzing.

Duco Bannink (Bestuurswetenschappen) en Sierk Ybema (Organisatiewetenschappen)
Talma Instituut, Vrije Universiteit Amsterdam