De laatste jaren vroeg het oplopende tekort op de arbeidsmarkt voor de zorg continu aandacht in het trendonderzoek van FWG. De coronacrisis heeft het personeelstekort nóg nijpender gemaakt, vooral in de ziekenhuizen die de eerste golf van coronapatiënten moesten opvangen. In alle sectoren heeft het werken in deze bijzondere omstandigheden meer van zorgverleners gevraagd, zowel fysiek als mentaal. Daardoor is er meer uitval door ziekte: het verzuimpercentage was in april ruim 26 procent hoger dan het jaar ervoor.

Initiatieven om te helpen

Als reactie op de tekorten ontstonden in recordtempo in het hele land initiatieven van mensen die tijdens de coronacrisis willen helpen in de zorg. Op extrahandenvoordezorg.nl kunnen (voormalig) verpleegkundigen en verzorgenden zich aanmelden en worden vraag en aanbod per regio aan elkaar gekoppeld. Hiermee wist het vrijwilligersinitiatief duizenden extra zorgprofessionals te mobiliseren. Op het platform BackupCrew, opgezet door geneeskundestudenten, kunnen deze studenten hun diensten aanbieden aan ziekenhuizen en huisartsenposten, en zorgorganisaties laten weten welke hulp ze nodig hebben. Zo’n 95 procent van de studenten bieden hun diensten gratis aan. En het ‘burgernetwerk’ Ready2Help van het Rode Kruis staat ook open voor mensen zonder zorgopleiding die willen helpen.

In sneltreinvaart opleiden

Daarbij werden mensen in sneltreinvaart opgeleid. Op extrahandenvoordezorg.nl zijn e-learnings en andere digitale hulpmiddelen gratis beschikbaar gesteld en deelnemers aan BackupCrew kunnen gratis 160 op corona gerichte ic-trainingsmodules volgen. Het ROC ter AA in Helmond biedt spoedcursussen aan voor mensen die binnen zorgorganisaties werkzaam zijn, maar niet als verzorgende of verpleegkundige. Ook ouderenzorgorganisatie Envida heeft samen met het Vista-college de spoedopleiding tot basiszorgverlener opgezet, die leerlingen in enkele dagen klaarstoomt om te ondersteunen.

Scheidslijnen opgeheven

Een grote verscheidenheid aan artsen is ingezet om de coronapatiënten op te vangen. Zo voerden coassistenten triagewerkzaamheden uit in het St. Jansdal ziekenhuis, werden op meerdere plekken huisartsen ingezet op de spoedeisende hulp of in speciale coronatenten en hielpen AIGT-artsen, voorheen bekend als ‘tropenartsen’, bij de toestroom van coronapatiënten in Brabantse ziekenhuizen.

Scheidslijnen tussen organisaties, afdelingen en functies worden opgeheven: je wordt daar ingezet waar nodig in crisistijd. Een sprekend voorbeeld is dat fysiotherapeuten en zelfs brandweermannen hielpen om patiënten te draaien op de intensive care. Het Catharina Ziekenhuis schoolt anesthesieverpleegkundigen snel bij, zodat ze op de intensive care coronapatiënten kunnen bijstaan. De coronacrisis maakt duidelijk dat het mogelijk is om binnen ‘no time’ een groot aantal professionals en burgers te mobiliseren om zorg te verlenen.

Ministerie toont begrip

Ook VWS liet coulance zien. Zo besloot het ministerie dat verpleegkundigen van wie de BIG-registratie na 1 januari 2018 is verlopen, vanwege de coronacrisis bij uitzondering weer aan de slag mogen in de zorg. Daarnaast toonde het ministerie alle begrip voor mogelijke vertraging in de implementatie van de Wet zorg en dwang. De IGJ benadrukt dat zorgverleners in deze crisissituatie de ruimte hebben om de zorg op afwijkende manieren te organiseren, als dit nodig is om de kwaliteit en de continuïteit van de zorg te waarborgen. De Inspectie verleent zorgorganisaties bovendien standaard uitstel als zij zich niet kunnen houden aan de normale termijnen voor wettelijk verplichte meldingen. De uitleen van zorgpersoneel blijft tijdelijk buiten de heffing van btw, om te voorkomen dat de btw-regels leiden tot extra financiële of administratieve lasten gedurende de crisis.

Waarom kan het nu wel?

Het gedeelde, belangrijke en acute doel heeft onmiskenbaar een grote rol gespeeld om een aantal bewegingen in gang te zetten. Alle mankracht en middelen zijn daarop ingezet, hetgeen de onderlinge verbondenheid enorm versterkt: we doen het samen. Het maatschappelijke belang staat voorop, individuele doelstellingen en begrotingen verdwijnen naar de achtergrond. Er is steun en aandacht van derden middels acties van particulieren en bedrijven. Nieuwe initiatieven krijgen veel ruimte omdat ze profiteren van tijdelijke versoepelingen en los van de gevestigde orde ontstaan. De noodzaak van snelle actie zet iedereen op scherp.

Hoe blijvend is het?

We zijn geneigd om al deze versnellingen als heel positief te beschouwen. Toch werpt FWG een aantal kritische vragen op. Hoe blijvend zijn de ingeslagen wegen op de lange termijn? Veel van wat er gebeurt, is opeens mogelijk doordat de context totaal anders is. Wat als deze context weer beweegt in de richting van voor de coronacrisis? Is het dan nog steeds mogelijk om snel medewerkers uit te ruilen tussen organisaties? Er zijn al meerdere signalen van oververmoeide en getraumatiseerde medewerkers. En bood een taakgerichte verdeling van werk tijdens de crisis nog een oplossing, nu lijkt juist hierdoor de motivatie bij veel verpleegkundigen te zijn gezakt. Het taakgerichte werken wordt ervaren als een beperking van professionele autonomie.

Structurele vormen

Ook weten we nog niet of tijdelijke extra hulpbronnen – zoals middelen en vrijwilligers – omgezet kunnen worden in structurelere vormen. Tijdelijke initiatieven zullen niet altijd (in dezelfde vorm) houdbaar zijn. Zo is extrahandenvoordezorg.nl van een spontaan initiatief verandert in een stichting met statuten, een bestuur en een raad van toezicht.

Nu nog vloeibaar

Veel van wat er gebeurt, is nog vloeibaar. Het zijn (vooralsnog) tijdelijke regels, een tijdelijk kader dat sturing geeft in een onzekere tijd. Toch zien we dat wat vloeibaar is, weer erg snel stolt. Een belangrijke vraag hierbij is: hoe wíllen we dat het stolt? Wat willen we bewaken en waar willen we voor waken? Hoe geven we de nieuwe tijd vorm? Bijvoorbeeld de flexibele inzet van personeel over afdelingen heen. Onder andere V&VN en de NFU buigen zich over de vraag hoe personele inzet goed en snel op- en af te schalen is. Ook daarbij moeten we goed nadenken over korte- en langetermijneffecten van flexibele inzet op de kwaliteit van werk, functies en loopbaanpaden. Nu zaken nog vloeibaar zijn, kunnen we het werken in de zorg vormgeven op een manier die duurzaam en gezond is. Doe het nu. Voordat het stolt.

Deze bijdrage komt uit een essayreeks van Stichting FWG.
Auteurs: Irene van de Glind en Geertje van de Ven. Research: Peter Andriessen en Jos van Rooij.