In oktober 2023 verscheen het rapport ‘Is dit wel verantwoord? Hoe de zorg betekenisvol rekenschap kan afleggen in tijden van transitie’ van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving. Het advies werpt licht op rekenschap afleggen in de gezondheidszorg maar vooral over hoe we daarin volledig de weg zijn kwijtgeraakt. Gezonde verantwoording over organisatie en uitvoering van gezondheidszorg en het daarvoor correct aanwenden van publieke middelen heeft de laatste decennia plaatsgemaakt voor wanhopig makende controle en wantrouwen van alles en iedereen. Dat leidt tot extreme administratieve inspectiedrang en dwangmatige bureaucratie.

Bureaucratische regeldruk

Ondanks herhaalde beloftes is het in de afgelopen jaren niet gelukt die bureaucratie en regeldruk te verminderen. Iedereen wordt overweldigd door talloze overbodige regels en administratieve lasten. Ons  publieke bestel is zo langzamerhand een gekenmerkt door wantrouwen en overmatige controlezucht. Natuurlijk zullen sommige mensen misbruik maken van publieke voorzieningen en onrechtmatig azen op gemeenschapsgeld. Maar waarom moet 99 procent van de deugende mensen altijd lijden onder de 1 procent die fraude pleegt? Fraude die ze blijven plegen, ook met alle regeltjes en administratieve maatregelen.

Tijdsverlies en inefficiëntie

In de gezondheidszorg is de terreur van bureaucratie heftig voelbaar. Ziekenhuis­medewerkers of professionals in de ouderenzorg geven aan 30 tot 40 procent van hun tijd kwijt te zijn aan bureaucratische rompslomp. Een halvering van administratieve regeldruk komt overeen met tienduizenden extra medewerkers in de zorg. Huisartsen worden gedwongen om onzinnige jaarverantwoordingen en ingewikkelde administratieve rapportages aan te leveren. Het lijkt alsof de overheid en verzekeraars denken dat huisartsenposten de grootste witwasoperatie van het land zijn.

Tekortschietend toezicht en inspectie

Onlangs moest demissionair minister Conny Helder, na het onderzoek van het Nivel, beteuterd toegeven dat in de afgelopen vier jaar niets was verminderd aan bureaucratische en administratieve regeldruk in de zorg. Is er enige aanwijzing dat controleren en inspecteren iets positiefs heeft opgeleverd? Ondanks de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) belandt de jeugdzorg in Nederland al jaren op een dieptepunt. Met onacceptabele wachtlijsten en een wirwar van tientallen bv’tjes. Met mensen die handig een fortuin verdienen ten koste van jonge mensen die in de problemen zijn geraakt. En ondanks een arbeidsinspectie is het ziekteverzuim op historische recordhoogte. Daarnaast neemt de ‘burn-out’ epidemische vormen aan.

Naast de IGJ of arbeidsinspectie zijn er nog talloze andere inspecties. Wat dacht u van inspectie proefdierwelzijn, informatiebeveiliging inspectie, inspectie leefomgeving en transport, kernenergiewet inspectie, gevaarlijke stoffen inspectie, inspectie genetisch gemodificeerde, en nog een hele rij andere inspecties waar ziekenhuizen aan worden blootgesteld?

Heroverweging van onze controlecultuur

Al deze controles kosten tijd en energie. Uiteraard wordt elke visitatie voorafgegaan door verplichte zelfevaluaties. Bestaande uit tenminste tientallen, maar liefst honderden, pagina’s met eindeloos in te vullen tabellen en vragenlijsten. Waarin de meest stupide details worden uitgevraagd. De inspectie zelf neemt tenminste een have dag in beslag en het niet voldoen aan zelfs de meest triviale eisen leidt tot een streng rapport met ‘kritische bevindingen’, gepaard gaande met dreigementen van ‘verscherpt toezicht’. Of op zijn minst tot dwingende aanbevelingen. Of urgente voorwaarden op straffe van pittige boetes of het intrekken van vergunningen. Inspecteurs komen niet langs om te kijken of het goed gaat. Ze zijn vooral ijverig op zoek naar het kleinste detail, ongeachte relevantie, dat niet volledig volgens de vigerende richtlijnen in de haak is.

Pleidooi voor verandering

De RVS benadrukt terecht dat het dringend tijd is voor een heroverweging van onze controle- en inspectiecultuur. Een waarbij niet degene die verantwoording vraagt de vorm en inhoud van die informatie bepaalt, maar juist professionals die verantwoording moeten afleggen zelf bepalen hoe zij verantwoording afleggen. Over kwaliteit van hun werk en maatschappelijke verantwoordelijkheid. En organisaties zelf controles op de kwaliteit en naleving van regels moeten uitvoeren en alleen inspecteurs op de hoogte te stellen als er een onregelmatigheid is vastgesteld, inclusief een plan hoe dit in de toekomst kan worden voorkomen.

Nieuwe benadering: van wantrouwen naar vertrouwen

Ons huidige system van controle is gebaseerd op de dogmatische 17^e-eeuwse leer van de politicoloog Thomas Hobbes, die ervan uitging dat mensen in principe slecht zijn en streng toezicht nodig hebben om hen te weerhouden van foute dingen. Een doctrine die de afgelopen eeuwen maar bar weinig heeft opgeleverd. Wellicht is het tijd eens wat beter te kijken naar het werk van de latere, meer ruimdenkende filosoof John Locke. Hij suggereerde dat mensen het beste functioneren als ze worden vertrouwd, ruimte krijgen om hun zaken naar eigen inzicht zo goed mogelijk uit te voeren en zichzelf reguleren op basis van redelijkheid en tolerantie.

Deze blog is deels gebaseerd op eerdere publicaties van de auteur in Medisch Contact en HP/De Tijd en geschreven door Marcel Levi, hoogleraar geneeskunde, internist en voorzitter van de raad van bestuur van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO).