Hoe het nu is in Nederland: een casus

Jeanne (19 jaar) is sinds kort leerling-verzorgende in verpleeghuis A te B. Zij heeft zich niet laten vaccineren want zij is bang dat ze dan onvruchtbaar wordt. Dat stond ergens op het internet. De geruststellende lessen van haar MBO-docenten geloofde ze niet en evenmin de tekst op de GGD- en de RIVM-website. Tijdens haar sollicitatie bij A mocht haar leidinggevende Simone niet vragen naar haar vaccinatie-status. Dat is wettelijk verboden. Zonder dat verbod zou Simone die vraag wel gesteld hebben. Waarschijnlijk had ze Jeanne dan afgewezen, want er hadden zich meer dan genoeg leerlingen aangemeld.

Nu Jeanne is aangenomen, mag Simone nog steeds niet informeren naar haar vaccinaties.  Intussen weet zij wel dat Jeanne zich niet laat vaccineren. Dat vernam zij via andere leerlingen, die niet met haar willen werken vanwege de kans op besmetting. Simone laat haar nu werken op de afdeling CVA, waar vitale ouderen na een beroerte enkele weken verblijven om te revalideren. Allen die daar verblijven, hebben twee prikken gehad. Zij zullen een besmetting door Jeanne wel overleven en hooguit enkele dagen ziek worden. Dat geldt niet voor zeer kwetsbare bewoners met geringe weerstand.

Na een avond stappen op zaterdag werkt Jeanne op zondag en maandag in A. Op dinsdag vertoont zij coronaklachten. Een test door de GGD bevestigt de diagnose: besmet met het virus. Zij meldt zich ziek. Op woensdag melden zich andere verzorgenden en verpleegkundigen, verspreid in het hele huis, zich ziek. Zij zaten in het personeelsrestaurant aan tafel met Jeanne. Op donderdag gaan de eerste bewoners met klachten in quarantaine in hun kamer in A. Een week later overlijdt een van de bewoners aan een coronabesmetting.

Ethische vraagstukken

Uit deze casus komen twee ethische vraagstukken naar voren.

Persoonlijke integriteit en zelfbeschikking

De wetgever ziet het wel of niet vaccineren als een beslissing die valt binnen de persoonlijke integriteit en zelfbeschikking waarmee een werkgever niets te maken heeft. Zoals deze laatste ook niet mag vragen naar zwangerschap, kinderwens, geloofsovertuiging of stemgedrag, zo is ook een vraag naar vaccinatiestatus uit den boze. Dat geldt voor alle werkgevers en ook voor werkgevers in de zorg. Dat geldt zowel tijdens sollicitatiegesprekken als voor personeelsbeleid later. Toevallig verworven informatie mag de leidinggevende niet gebruiken.

Verantwoorde zorgverlening

Het aannemen van niet-gevaccineerde professionals staats haaks op verantwoorde zorgverlening van leidinggevenden en andere professionals in verpleeghuizen. Wat dat inhoudt staat beschreven in het kwaliteitskader verpleeghuiszorg, waarvan 1 juli een geactualiseerde versie uitkwam.

Ziekenhuizen, eerste lijn, ggz en andere zorgsectoren brengen op gezette tijden vergelijkbare kwaliteitsdocumenten uit. Dat voor verpleeghuizen stelt het volgende op pagina 15: Iedereen die in een verpleeghuis woont, krijgt goede en passende persoonsgerichte zorg en ondersteuning. Kwaliteit en veiligheid maken hier vanzelfsprekend onderdeel vanuit.

Een paar regels verder staat een toelichting op het begrip veiligheid, Daaronder vallen onder meer veiligheid van hulpmiddelen, brandveiligheid, de aanwezigheid van ontruimingsplannen, voedselveiligheid en drinkwaterveiligheid.

Welnu, in de casus hierboven ervaart leidinggevende Simone het werken met een niet-gevaccineerde professional als een aantasting van de hier genoemde veiligheid. Wij merken op dat het hier genoemde Kwaliteitskader verpleeghuiszorg niets opmerkt over infectieveiligheid, die wordt bedreigd door covid-19 besmettingen. Het zegt niets  over de kwaliteit van de binnenlucht, het wel of niet isoleren van verpleeghuisbewoners en evenmin over de aanwezigheid van niet-gevaccineerde professionals. Hieronder spitst het betoog zich toe op dit laatste en blijven andere genoemde veiligheidsaspecten buiten beschouwing.

Botsende ethische normen

In de casus staat de autonomie van de zorgprofessional om zich wel of niet te laten vaccineren haaks op de infectieveiligheid van patiënten. Te memoreren is de casus in 1999 van een Veghelse chirurg die zich wel liet vaccineren tegen hepatitis B, non-responder bleek en toch bleef opereren. Hij kreeg later een beroepsverbod opgelegd door de tuchtrechter. Deze casus leidde tot een RIVM-richtlijn 2021 met strenge eisen voor professionals die patiënten kunnen infecteren.

In een studie uit 2015 telde een onderzoeksgroep uit Drenthe 67 tuchtrechtspraken over zorgverlening en besmetting. Zij onderzocht de periode 1995- 2013 en trok onder meer de volgende conclusies:

• In ziekenhuizen dient een arts-microbioloog zijn verantwoordelijkheid voor de algemene patiëntveiligheid terug te geven als hij niet aan de toepasselijke richtlijn kan voldoen.
• De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGJ) speelt een belangrijke rol als klager in tuchtzaken rond infectiepreventie.

In een speciale richtlijn gaf de inspectie in 2008 aan dat de hepatitis B-status (wel of niet gevaccineerd zijn en wel of niet responder zijn) van het medisch en paramedisch personeel dat risicovormende handelingen uitvoert, bekend moet zijn.

Parlement vs. zorg

De traditie van infectiebestrijding binnen de zorg botst hier met discussies over verplicht vaccineren. In november 2020 nam de Tweede kamer unaniem de volgende motie aan: De Kamer, gehoord de beraadslaging, spreekt uit dat hoewel het positief is dat er coronavaccins aankomen, er slechts sprake kan zijn van vrijwillige vaccinatie, dus dat een directe of indirecte vaccinatieplicht uitgesloten is, evenals dwang- of drangmaatregelen. Ook FNV Zorg en welzijn staat hierachter, aldus een recent interview met FNV vice-voorzitter Kitty Jong in het Parool van 24 juli 2021.

Deze motie maakt het moeilijk in de zorg drang- of dwangmaatregelen te treffen: vaccineren en zo niet dan volgt ontslag of overplaatsing. Oftewel: dezelfde maatregelen nemen als Macron en Amerikaanse ziekenhuizen toepassen. Er ontstaat dan een nieuw debat in het parlement, op sociale media en in talkshows, wat de oplossing – een betere infectieveiligheid voor patiënten in de zorg – niet dichterbij brengt.  Andere, lichtere maatregelen zijn:

• De vaccinatiestatus van elke zorgprofessional is bekend binnen de zorginstelling, zodat de leiding daarmee rekening kan houden bij roostering en het toedelen van meer en minder risicovolle handelingen.
• Als vaccinatiestatus bekend is, laten degenen zonder vaccinaties zich regelmatig testen. Zij dragen binnen de instelling op riskante plekken een mondkapje.
  Wat de woorden regelmatig en riskant betekenen binnen een specifieke instelling, werken wij hier niet uit.

Verplicht vaccineren?

Verplicht vaccineren in de zorg zoals in Frankrijk? Wij achten dit buitensporig en disproportioneel. Bekendheid bij de leiding van de vaccinatiestatus van zorgprofessionals volstaat om te voldoen aan infectieveiligheid van patiënten en werknemers. Het dilemma – het belang van persoonlijke integriteit versus patiëntbelang – is hiermee niet opgelost.

Naar onze mening is het de verantwoordelijkheid van elke zorgverlener om het patiëntbelang altijd prioriteit te geven. Wie om welke reden dan ook geen vaccinatie accepteert, mag daardoor niet de patiënt in gevaar brengen. Dat betekent dat de desbetreffende zorgverlener moet accepteren dat daar consequenties aan vast zitten, zoals: overplaatsing naar andere afdeling, testen en/of het dragen van een mondkapje.

Aan kabinet en parlement mag gevraagd worden om wetgeving waarmee de leiding van een zorginstelling zijn verantwoordelijkheid voor de infectieveiligheid van de patiënt kan waarmaken. Dat betekent dat het wel of niet gevaccineerd zijn bij de leiding bekend moet zijn en dat deze daarnaar mag vragen. En dat houdt in dat de Tweede Kamer-motie van november 2020 hierover aanpassing vereist.

Guus Schrijvers, gezondheidseconoom, oud-hoogleraar Public Health
Paul van der Velpen, oud-directeur GGD Amsterdam en thans Public health adviseur
Wim Schellekens, voormalig huisarts, ziekenhuisbestuurder, hoofdinspecteur IGZ, lid RedTeam

Met dank aan Willy van der Steen voor haar commentaar op eerdere versies van dit artikel.