Duurzame zorg is niet meer weg te denken in de ziekenhuizen. Dat is te danken aan voorlopers, zoals Talitha Hoppe, OK-assistent bij het OLVG. Mede dankzij haar is bij de Amsterdamse ziekenhuisgroep veel veranderd. Zo zijn de wegwerpdekens door wasbare vervangen. Dat is maar een van de vele voorbeelden en er zullen er nog meer volgen. Want duurzame zorg is in opkomst. Greenteams schieten als paddenstoelen uit de grond. Bij het OLVG zijn dat er nu al 25, die Hoppe coördineert. Zij heeft zich er overigens wel hard voor moeten maken dat ze aan dit thema acht uur in de week mag besteden. “Verduurzamen wordt als luxe gezien. Dat is het niet. Duurzaam denken gaat over omgaan met schaarste. Dat is juist nu heel hard nodig. We moeten nog veel meer investeren in verduurzaming”, zegt ze tegen haar dialoogpartners.

Halve OK-omgeving

Radioloog Heleen Dekker van het Radboudumc besteedt wekelijks één dag aan duurzame zorg. Die tijd is vrijgemaakt voor een onderzoek naar duurzaam gebruik van contrastmiddelen. Ze gaat na hoe we die gepast kunnen inzetten (minimaliseren), verspilling kunnen tegengaan en vervuiling van het rioolwater kunnen voorkomen. Dit onderzoek werd vorig jaar genomineerd als best practice bij de VGZ-awards. “Ik ben de enige van de medisch specialisten op mijn afdeling die tijd voor duurzaamheid heeft. We zetten stappen, maar ik wil veel meer doen. Ik zou graag vaker in contact willen komen met andere disciplines zoals anesthesie. Dat is best lastig te organiseren.”
Hoogleraar duurzame inkoop in de zorg aan de Erasmus Universiteit Erik van Raaij denkt dat het helpt dat duurzaamheid een onderzoeksonderwerp in de universitair medisch centra is geworden. “Als je kan laten zien dat je erover kunt publiceren dan krijg je er ook tijd voor.”
Het valt Diederik Gommers op dat in zijn Erasmus MC forse stappen worden gezet, dankzij de greenteams en onderzoeken die zijn gestart. Dat leidt tot een vruchtbare multidisciplinaire samenwerking. “Vroeger hoorde je vaak: de afdeling inkoop of afvalverwerking werken niet mee. Dat soort weerstanden zijn weg. Je kunt het gesprek voeren. Om het echt prioriteit te geven, vraagt nog wel volharding, maar deze verandering is niet te stuiten. Vooral omdat jonge professionals ernaar vragen. Als je niets doet, dan komt de nieuwe generatie niet meer bij je werken.”
De jonge arts-onderzoeker Egid van Bree, bestuurder bij de Groene Zorg Alliantie, ziet dat duurzame zorg doordringt op de werkvloer. “Ook de oudere generaties omarmen het en komen met mooie initiatieven. Voor een versnelling zullen professionals tijd moeten krijgen om deze best practices in te bakken in hun dagelijkse werkwijzen. Het helpt ook als wetenschappelijke verenigingen duurzame zorg opnemen in hun richtlijnen.” Nu staan richtlijnen duurzaamheid nog vaak in de weg, weet Dekker. Ze geeft het voorbeeld van de binnenkort te versoepelen richtlijn Desinfectie Huid en Slijmvliezen en Puncties. Die stelt hoge eisen aan bijvoorbeeld het nemen van biopten, waardoor je ook bij eenvoudige onderzoeken een halve OK-omgeving moet optuigen.

Land van pilots

Haijo Kampinga, bij Philips verantwoordelijk voor een deel van de inkoop, denkt dat het belangrijk is om duurzaamheid onderdeel van de strategie te maken. “Bij Philips hebben we de slag gemaakt van een duurzaamheidsstrategie naar een duurzame strategie. Dit betekent dat ik duurzaamheid niet meer op de agenda hoef te zetten, maar bij alles moet nadenken over duurzaamheid.”
Naast opname in de strategie is het ook essentieel dat duurzaamheid in de portefeuille zit van een van bestuurders, vindt Hayke Veldman, bestuurlijk aanjager van de Green Deal Duurzame Zorg 3.0. “Iemand op het hoogste niveau moet de verantwoordelijkheid nemen. Dat helpt om in alle geledingen de nu noodzakelijke beweging te krijgen.” De Green Deal is nu ondertekend door 340 organisaties die zich aan vijf duurzame zorgdoelen committeren, vertelt Veldman. Hij wordt blij van de vele initiatieven die hij ziet voorbijkomen, maar maakt zich zorgen over het opnemen van duurzame doelen in de strategie. “Overall gezien zetten organisaties te weinig door. We zijn een land van pilots. Die fase moeten we voorbij. Duurzame zorg moet normale zorg worden. We moeten er van af dat het bijzonder is en dat je er extra tijd voor moet vragen. Daar zijn we nog lang niet. Om de doelen te halen zullen we echt nog moeten versnellen.” Ook als een organisatie duurzaamheid wel in de strategie heeft opgenomen, zoals het Radboudumc, blijft het moeilijk om het verschil te maken en te merken. Dekker: “Ik denk dat dit komt omdat je heel veel mensen mee moet krijgen. Ik kan mijn eigen dingen doen, maar als we van wegwerp naar herbruikbaar willen dan kan ik dat niet alleen op mijn afdeling beslissen. Dan moeten we naar andere afdelingen en eigenlijk de hele keten kijken. Bovendien is er een business case nodig om eerst meer te investeren en pas later daarvan de voordelen te hebben.”

Gefragmenteerde inkoopmarkt

Een mooi middel om verduurzaming te versnellen is duurzame inkoop. Ziekenhuizen kunnen leveranciers stimuleren om met een duurzamer aanbod te komen. Kampinga van Philips moedigt inkopers in ziekenhuizen aan om dit te doen. “Je kunt punten voor duurzaamheid geven. Zo zorg je ervoor dat duurzame aanbieders een streepje voor hebben.”
Gommers: “Dat hebben wij gedaan bij onze dialyse-apparatuur. Helaas is die uitvraag gestrand op een te beperkt duurzaam aanbod. De aanbieders voelen nog onvoldoende prikkel om het over een andere boeg te gooien. Eigenlijk zou je de inkoop van de gezamenlijke Nederlandse ziekenhuizen moeten bundelen en dan duurzame eisen moeten stellen. Dan moeten leveranciers wel.”
Van Raaij: “We hebben in ons land een gefragmenteerde inkoopmarkt voor ziekenhuizen. Er zijn veel verschillende partijen met steeds weer een andere vraag. Dat is gekmakend voor leveranciers. In Noorwegen is er gewoon één inkooporganisatie voor ziekenhuizen. Het zou helpen als we meer met één stem spreken. Mogelijk kunnen we het aantal vragen beperken, bijvoorbeeld via het nieuwe initiatief Zorg Inkoop Netwerk Nederland, waar duurzaamheid een van de drie thema’s is.”
Kampinga stelt dat het bundelen van inkoopkrachten een uitkomst zou zijn voor leveranciers zoals Philips. “Uiteindelijk zouden we Europees, of nationaal, afspraken moeten maken over de standaard: één manier waarop we de vraag formuleren en met elkaar vergelijken. Zodat tenders vergelijkbaar worden en een level playing field ontstaat.”
Gommers: “Als iedereen duurzaam en volgens de afspraken die we daarover hebben gemaakt levert, hoeven wij dat niet meer uit te vragen.”

Goed gejat-prijs

Wat betreft duurzame inkoop is Nederland zeker nog niet het beste jongetje van de klas, volgens Van Raaij. “Waar we wel aan de weg timmeren is voorbeelden op de werkvloer, bijvoorbeeld om verspilling van middelen terug te dringen.”
Veldman: “Het zou goed zijn als we ook op dat punt de krachten vaker bundelen. Nu lijden we in Nederland nog aan het not invented by me-syndroom. We vinden onszelf allemaal uniek, vaak onterecht. Het zou fijn zijn als we als organisaties vaker mooie initiatieven van elkaar overnemen. Naast een innovatieprijs zouden we een goed gejat-prijs in het leven moeten roepen. “Er is al best veel kennis, maar die wordt te weinig gebruikt.”
Hoppe: “In de praktijk delen we best practices nog te weinig. Je kunt veel vinden, maar het is versnipperd. Dat moet landelijk en steviger. Dan gaan we echt leren van elkaar.”
Het is mooi als organisaties van elkaar leren over duurzame zorg. Nog mooier is het als professionals het thema al meekrijgen tijdens hun onderwijs. Ook op dit punt is duidelijk sprake van een beweging in de duurzame richting. In opleidingen en stages voor professionals in de zorg duikt dit thema steeds vaker op. Van Raaij merkt dat bij de master health care management aan Erasmus School of Health Policy & Management. “We hebben tegenwoordig een hele track, een keuzeprofiel, over duurzaamheid.”
Van Bree vertelt dat zijn droom over onderwijs over duurzaamheid in geneeskundeopleidingen is uitgekomen; er is nu een document waarin staat dat het thema daarin thuishoort. “De volgende stap is dat we van onderwijs over duurzaamheid naar duurzaam onderwijs gaan. Dit betekent dat we professionals opleiden in de houding en vaardigheden om in hun werk te kiezen voor duurzame oplossingen.”

Code zwart

In de dialoog komt één succesfactor steeds bovendrijven: krachtenbundeling. Of het nu gaat over inkoop of het delen van best practices; duurzame zorg vraagt om samenwerken met collega’s, zorgaanbieders en ketenpartners. Daar zou je zelfs patiënten nog aan kunnen toevoegen. Ook die heb je nodig voor duurzame zorg. Met de stijgende vraag naar zorg wordt het noodzakelijk om niet-zinvolle behandelingen achterwege te laten, vindt Gommers. De coronacrisis heeft laten zien dat je daarvoor het gesprek met de patiënt moet aangaan. “Bij de eerste covid-golf schaalden we de IC’s aanvankelijk zonder meer op. We vroegen patiënten niet of ze wel wilden worden behandeld. Op een gegeven moment ging dat niet meer goed. We zijn van code zwart gered door huisartsen die aan ouderen vroegen: wilt u nog wel naar de IC?”
Gommers vindt dat artsen veel vaker het gesprek moeten aangaan over passende zorg. “De beslissing of je dat dan wel of niet doet, neem je samen met de patiënt, op basis van de juiste kennis. Ik denk ook dat we patiënten meer moeten betrekken bij duurzaamheidsdilemma’s. Misschien wil die patiënt best een als nieuwe knieprothese die over de houdbaarheidsdatum is, als we deze opnieuw laten steriliseren via de CSA in het ziekenhuis.”
Van Bree: “In de zorg is het adagium lang geweest: het kan niet op, maar dat is een illusie. Het kan wel op. Dat zie je aan grondstoffen die opraken. Het is belangrijk dat mensen beseffen dat het ook in de zorg eindig is. Dat is wel lastig ter sprake te brengen bij patiënten. Dat vraagt bijvoorbeeld om de juiste timing, merk ik in een eigen onderzoek naar mensen die zijn behandeld voor een hartritmestoornis. Zij staan vaak best open voor duurzame zorg, bijvoorbeeld als standaardoptie. Maar je moet er niet over beginnen net nadat ze hebben gehoord dat ze iets aan hun hart hebben.”

Waarde herkennen

De ‘het kan niet op’-mentaliteit wekt ook verbazing bij Van Raaij. “Het is ongelooflijk hoe wij in de zorg met grondstoffen omgaan. De ‘over de datum’-knieprothese, waarover Diederik het net had, wordt hoogstwaarschijnlijk verbrand. Hoe kan het dat we geen waarde zien in het ziekenhuisafval? Het is belangrijk dat we die waarde weer gaan herkennen in afvalstromen van de zorg. Je zou willen dat meer bedrijven aan de achterkant staan te popelen om daar iets mee te doen.” Met het ESCH-R onderzoek zoekt Van Raaij uit hoe het ziekenhuis zuiniger met grondstoffen kan omgaan. De ketensamenwerking, ook met afvalverwerking, zit volgens hem ingebakken in het design van het consortium. Dekker zou ook in het oosten van het land graag meedoen met een initiatief als ESCH-R. “Het lijkt mij geweldig om samen met alle stakeholders uit te zoeken hoe het duurzamer kan.” Van Bree: “Eigenlijk zou het bij elk onderzoek een eis moeten zijn dat je de hele keten betrekt. We zijn het stadium voorbij dat je dit als ziekenhuis in je eentje wilt oplossen. Dan ben je vijf jaar verder en moet je nog een business case gaan bedenken. Die tijd hebben we niet. Ook dat besef moet doordringen: onze tijd raakt op!”

Deelnemers rondetafel

• Talitha Hoppe is OK-assistent en greenteamcoördinator bij het OLVG en groene zorg-influencer op LinkedIn
• Heleen Dekker is radioloog in het Radboudumc en voorzitter van de werkgroep Duurzaamheid van de Nederlandse Vereniging voor Radiologie en de Nederlandse Vereniging Medische Beeldvorming en Radiotherapie
• Diederik Gommers is afdelingshoofd van de IC en het OK-complex van het Erasmus MC en redactielid van het boek Groene Planeet, Groene Zorg
• Erik van Raaij is hoogleraar duurzame inkoop in de zorg aan de Erasmus Universiteit en mede-initiatiefnemer van ESCH-R, een groot onderzoek naar circulariteit in ziekenhuizen
• Egid van Bree is arts-onderzoeker. Daarnaast is hij bestuurder bij de Groene Zorg Alliantie
• Hayke Veldman is bestuurlijk aanjager Green Deal Duurzame Zorg 3.0
• Joost Bijlsma, gespreksleider
• Haijo Kampinga is vice-president supply chain en inkoop bij Philips