De gezondheidskloof is nog nooit zo groot geweest. Mensen met een hoge SEP (sociaal-economische positie, hoog inkomen en opleiding) leven 8 jaar langer en 23 jaar langer in goede gezondheid dan mensen met een lage SEP. “We worden gemiddeld 80 jaar. Mensen met een lage SEP overlijden gemiddeld dus op hun 72e. En ze krijgen al rond hun 50e al gezondheidsklachten, terwijl dat bij mensen een hoge SEP pas rond hun 70e begint.”
Gezondheidskloof
De gezondheidskloof heeft een enorme impact op het welbevinden van mensen met een lage SEP en ook op hun gezin. “Ze zijn vaker ziek en verzuimen meer. Ze zijn economisch minder betrokken, terwijl we iedereen in de samenleving hard nodig hebben. Bovendien is het een ethische opgave voor een nieuw kabinet om de gezondheidskloof terug te dringen. Als je in Amsterdam centrum de metro neemt naar Noord, ben je in een paar haltes van een postcode met hoge SEP in een lage SEP. Het kan niet zo zijn dat je postcode je gezondheid bepaalt.”
Tropenarts
Héman vertelt hoe hij als tropenarts in Zambia het thema gezondheidsverschillen indringend op het netvlies kreeg. “Diarree, ondervoeding en bloedarmoede ten gevolge van malaria waren er de grootste gezondheidsproblemen. Om bijvoorbeeld diarree te voorkomen, zette we in op schoon drinkwater en de bouw van pitlatrines om rivieren beter schoon te houden.”
Leefstijl en bestaanszekerheid
Huisartsen waren in de 19e eeuw ook bezig met riool. Dat was toen de gamechanger voor betere gezondheid. Wat is de gamechanger in de 21e eeuw?
Daarvoor pakt Héman noemt het gezondheidsmodel van Lalonde bij de hoorns. Dat onderscheidt vier determinanten die gezondheid bepalen. Dat zijn genetische aanleg (22 procent); het gezondheidsstelsel (11 procent); leefstijl (36 procent); fysieke en sociale omgeving (31 procent). “Met die laatste twee factoren heb je dus veel invloed op gezondheid. Leefstijl is in principe individueel, maar de omgeving bepaalt het succes. Circa 70 procent van wat supermarkten aan voedsel verkopen verkopen is ongezond. Daarvoor kun je beleid maken. Je kunt supermarkten dwingen gezond voedsel te verkopen. En ze ertoe aanzetten om mensen te verleiden om dat gezonde voedsel te kopen.”
Geen btw op groente en fruit
Is dat niet betuttelen? “Als mensen niet weten wat ongezond is, dan is het geen vrije keuze. Als overheid heb je de middelen om er een vrije keuze van te maken. Bovendien moet de overheid ervoor zorgen dat de gezonde keuze betaalbaar is. Dus geen btw heffen op groente en fruit.”
“Een goed voorbeeld is de gezonde schoollunch in Heerlen. Uit onderzoek blijkt dat de kinderen het niet alleen lekker vinden, ze willen het thuis ook. Dus de kinderen beïnvloeden de gezinnen. Als je kinderen goed voorlicht, maken gezinnen gezondere keuzes.”
Preventieakkoord
In het Preventieakkoord van 2018 zijn ambitieuze doelen voor 2040 afgesproken, rond roken, alcohol en overgewicht. Maar in veel opzichten ligt Nederland totaal niet op koers. “De afspraak was om op de gezondheidsdoelen te sturen, maar ze zijn juist afgezwakt. Bij roken is er wel vooruitgang, maar de prijsverhoging van tabak en de ban uit de supermarkten is vertraagd. Rond alcohol is er niks gebeurd, en bij overgewicht ook nauwelijks. Weerstand in politiek maakt het ingewikkeld. Daardoor haal je de doelen niet.”
Cynische ‘verontwaardigingscyclus’
Met als gevolg dat de gezondheidskloof de afgelopen decennia alleen maar is toegenomen. Er is zelfs sprake van een cynische ‘verontwaardigingscyclus’: onderzoek toont aan dat de gezondheidskloof groeit; maatschappelijke verontwaardiging leidt tot vrijblijvende ambitieuze doelen; machtige lobbypartijen zwakken die af; waardoor onderzoek vier jaar later aantoont dat de doelen niet zijn gehaald en de gezondheidsverschillen weer zijn toegenomen. Hoe doorbreken we die cyclus?
Wettelijke gezondheidsdoelen
De vrijblijvendheid valt alleen te doorbreken met langetermijndoelen, die wettelijk zijn verankerd, stelt Héman. Daarom pleitte hij in 2021 al voor een Preventiewet met wettelijke gezondheidsdoelen, net zoals voor klimaat. “Als we gezondheidsdoelen willen halen, dan kunnen we ze niet afhankelijk maken van de politieke wind die elke vier jaar uit een andere hoek waait. Als je roken nu verbiedt, zie je de effecten pas over twintig tot dertig jaar. Dat is ingewikkeld voor de politiek. Maar het is echt een kwestie van lange adem. Je moet nu beginnen als je doelen in 2040 wilt behalen.”
Health in all policies’
Verder zou een nieuw kabinet moeten inzetten op ‘health in all policies’. Alle departementen moeten hun beleid toetsen op het effect op gezondheid. “Het economische beleid rond Tata Steel moet je dus toetsen op de impact voor gezondheid.”
Congres Dag van de Preventie – terugdringen van gezondheidsverschillen
Op 30 mei organiseert Zorgvisie een bijzondere editie van de jaarlijkse Dag van de Preventie. Samen met KNMG is het programma gevuld met toonaangevende experts uit binnen- en buitenland over het terugdringen van gezondheidsverschillen. Ze laten zien welke initiatieven in Europa succesvol zijn en wat de opgave voor Nederland is.
Sprekers zijn onder meer Bogi Eliasen (Director of Health, Copenhagen Institute for Futures Studies over Nordic Health), Timo Ståhl (Finse RIVM, voorvechter ‘health-in-all-policies’ in Finland), René Héman, (voorzitter KNMG), Joreintje Mackenbach-van Es (epidemioloog), Marike Knoef (SER en hoogleraar empirische micro-economie) en Jochen Mierau (hoogleraar economie volksgezondheid en Scientific Director Lifelines_NL). Aanmelden kan hier.
Naast belangrijke inzichten hoe bestaanszekerheid minder aanslag op je gezondheid van jezelf een je kinderen maakt dan (geestelijke )armoede blijft het vrijwel verdwijnen van de tot diep in ons volk gebrachte en geïmplementeerde Gezondheidsleer een pijnlijk gebeuren voor de KNMG. Wij waren toonaangevend in hygiënekennis en kennis wat gezond voedsel was en hoe je kinderen recht van lijf en leden en gezond en weerbaar in de volwassenheid bracht en je eigen preventieve onderhoud kon oppikken. De huishoudscholen, de ambachtsscholen, de huisartsen, de wijk-,kraam- en consultatiebureauverpleegkundigen vormden met de onderwijzers, de gymnastiekleraren en de heilgymnasten, dat zo dicht mogelijk op het gezin in ieder de geval de kinderen een zo goed mogelijk verlopende groeiperiode doorkwamen. Nu kijken we met afgrijzen naar de snel gestegen stapeling van allerlei al chronische aandoeningen bij de jeugd ( VerweyJonkersInstituut rapport 2019) waar twee ministeries zeer badinerend op Kamervragen gingen reageren. Bij Defensie, in de sport en bij de zwangeren zien we zeer veel problemen met het steun- en bewegingsapparaat en in de VTV van de RIVM zijn de incendentiestijgingen van artrose en rugklachten werkelijk volledig losgezongen van de “vergrijzing”. Niemand komt met verklaringen hoe dat toch kan. Er is maar een levensfase van de mens waar de volle kracht van preventiekennis en -kunde tot op hoge leeftijd zijn positieve effecten laat zien, en dat is de groeifase, de kindertijd. De “klassieke” orthopediekennis uit de 18e en 19e eeuw ging zich in stevige preventiekennis en -kunde vertalen in gymnastiek, houdingszorg, ergonomisch schoolmeubilair (de schoolbank), de platte kinderwagen (“zet een baby nooit in zittende houding tot ie sterk genoeg is, dat hij het zelf kan”). Ook de artsenopleidingen keerden zich hier van de Gezondheidsleer af en gingen net als ons nieuwe gidsland de USA, over op oplossingen zoeken vanuit de Ziekteleer. Alle muntjes op care! Maar dan heb je wel steeds meer zorgverleners nodig en wordt het toch wel erg duur. Het is maar goed dat er een centrum voor Medische Historie op Urk is gekomen om nog eens te kijken waar we vandaan kwamen en waar die cesuur in kennis en de sluipende ondergang van de preventieve geneeskunde ging ontstaan.